Εφηβεία και τοξικοεξάρτηση
Η εφηβεία είναι μια μεταβατική περίοδος στη ζωή του ανθρώπου. Αποτελεί το πέρασμα από την παιδική στην ενήλικη ζωή. Ως εξελικτική φάση, συνοδεύεται από αλλαγές σε επίπεδο σωματικό, συναισθηματικό και ψυχολογικό. Ο έφηβος βρίσκεται σε διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητάς του, σε διαδικασία του να ανακαλύψει «ποιος είναι». Η πορεία προς την ενηλικίωση αφορά την ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς και την κατάκτηση της αυτονομίας σε περισσότερες πτυχές της ζωής. Ο έφηβος καλείται να πενθήσει για την απώλεια της παιδικότητας, εισάγεται στη διαδικασία αυτονόμησης και ανεξαρτητοποίησης, οι οποίες αποτελούν και τα αναπτυξιακά επιτεύγματα της εξελικτικής αυτής φάσης. Η εφηβεία αποτελεί μια περίοδο ανακάλυψης του εαυτού, της διερεύνησης των ικανοτήτων και των δεξιοτήτων, της εξοικείωσης με τις σωματικές και ψυχοσυναισθηματικές αλλαγές, της δημιουργίας και της καλλιέργειας διαπροσωπικών σχέσεων με συνομηλίκους, της ανακάλυψης της ταυτότητας του φύλου, αλλά και του σεξουαλικού του προσανατολισμού. Χαρακτηριστικά της εφηβείας αποτελούν επίσης, ο πειραματισμός, η δοκιμή προτύπων συμπεριφοράς, η επανεξέταση και συχνά αμφισβήτηση των συστημάτων αξιών της κοινωνίας καθώς και των φιλοσοφικών αξιών. Όλα αυτά εντάσσονται στη διαδικασία αυτονόμησης του εφήβου και στην πορεία συγκρότησης μιας σταθερής, με συνοχή, εικόνας του εαυτού.
Η μεταβατική περίοδος της εφηβείας αποτελεί μια μεταβατική περίοδο και για την οικογένεια. Η μέχρι τότε ισορροπία διαταράσσεται. Οι γονείς βρίσκονται κι αυτοί σε μια διαδικασία «πένθους» για την απώλεια του γονεϊκού τους ρόλου, όπως αυτός υπήρχε μέχρι τότε και πρέπει να προσαρμοστούν σε νέες καταστάσεις, σε νέα δεδομένα.
Η προσαρμοστικότητα αυτή, η συντροφικότητα και η ψυχική οικειότητα, το μοίρασμα των συναισθημάτων και η ετοιμότητα ανταπόκρισης στις ανάγκες των μελών της οικογένειας , είναι κάποιοι βασικοί παράγοντες που συμβάλλουν στη μετάβαση από την εφηβεία στην ενήλικη ζωή.
Ο έφηβος , αλλά και το οικογενειακό πλαίσιο, καλείται να επεξεργαστεί όλες αυτές τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο εξελικτικό αυτό στάδιο. Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο κρίσης, την εφηβεία, υπάρχει μια σειρά παραγόντων σε διάφορα επίπεδα της ύπαρξης , που ενδέχεται να δράσουν επιβαρυντικά και να οδηγήσουν στον πειραματισμό, την χρήση και πιθανά στην εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες, ως αποτέλεσμα της συνύπαρξης και αλληλεπίδρασής τους.
Στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, επιβαρυντικοί παράγοντες για τον έφηβο αποτελούν:
Ο κοινωνικός αποκλεισμός, η περιθωριοποίηση , η σχολική αποτυχία , η έλλειψη ευκαιριών για την καλλιέργεια του ψυχικού κόσμου , η αποξένωση, η ανεργία , η έλλειψη κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής, η ανάγκη για αναγνώριση και η πίεση για χρήση από τον ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό περίγυρο καθώς και συνομηλίκους και τέλος η έλλειψη υποστηρικτικών κοινωνικών δομών .
Σημαντικό πλαίσιο και φορέας κοινωνικοποίησης για τους εφήβους αποτελεί το σχολείο. Μέσα σε συνθήκες κρίσης το σχολείο επιχειρεί να προσδιορίσει το ρόλο του. Η παρέμβαση στον ψυχικό κόσμο του παιδιού και του εφήβου μέσα από τη παιδαγωγική σχέση , λειτουργεί ικανοποιώντας τις βασικές αναπτυξιακές ανάγκες του παιδιού. Ωστόσο, η εκπαιδευτική διαδικασία και το σχολείο μετατρέπονται σε ένα εξουσιαστικό και γραφειοκρατικό μηχανισμό παύει να λειτουργεί θετικά για τα παιδιά.
Η έλλειψη στήριξης μαθητών από τους εκπαιδευτικούς, η έλλειψη εμπιστοσύνης και ουσιαστικής επικοινωνίας μεταξύ τους και η συνακόλουθη αποξένωση του σχολείου από τους μαθητές δυσχεραίνει την καλλιέργεια του ψυχικού κόσμου των παιδιών.
Ο ρόλος της οικογένειας, είναι ουσιαστικός και πολύ σημαντικός για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του ατόμου, πολύ περισσότερο δε κατά την περίοδο της εφηβείας. Χαρακτηριστικά του οικογενειακού πλαισίου που αφορούν τις σχέσεις, την επικοινωνία των μελών, τις νόρμες της οικογενειακής ζωής, η ύπαρξη ποικίλλων προβλημάτων ή τραυματικών γεγονότων ζωής, επηρεάζουν τα μέλη της, συνεπώς και τους εφήβους, οι οποίοι βρίσκονται σε αυτό το κρίσιμο εξελικτικό στάδιο, όσον αφορά τη συγκρότηση της ταυτότητας τους ως ενήλικες. Επιβαρυντικοί παράγοντες αναφορικά με την ουσιοεξάρτηση στο πλαίσιο της οικογένειας, αποτελούν: α) η μη ουσιαστική, αυθεντική και άμεση επικοινωνία μεταξύ των μελών, τα «διπλά μηνύματα» , β) η έλλειψη συναισθηματικής ασφάλειας, αποδοχής και στήριξης μεταξύ των γονέων και των παιδιών γ) η έλλειψη σταθερότητας και συνοχής του οικογενειακού περιβάλλοντος, δ) η βία, οι συγκρούσεις, η παραμέληση των παιδιών,ε) τραυματικά γεγονότα στη ζωή της οικογένειας (θάνατοι, αρρώστιες, διαζύγιο) ζ) Η κατάχρηση ουσιών από γονείς και η ανοχή στη χρήση η) η έλλειψη ξεκάθαρων ορίων και κανόνων θ) Οι υπερβολικά υψηλές ή χαμηλές προσδοκίες των γονιών σε σχέση με το παιδί ι) η έλλειψη υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου της οικογένειας ια)οι οικονομικές δυσκολίες και η ανεργία.
Οι παραπάνω παράγοντες κινδύνου σε κοινωνικό, πολιτισμικό και οικογενειακό επίπεδο, διαπλέκονται, με τα ατομικά ψυχοσυναισθηματικά χαρακτηριστικά του εφήβου και ενδεχομένως επηρεάζουν την σχέση του νέου με τις ουσίες. Η διάθεση για απόκτηση νέων εμπειριών, ο πειραματισμός, η ανάγκη αποδοχής των συνομηλίκων, η επιθυμία διαφοροποίησης από την οικογένεια και τον κομφορμισμό χαρακτηρίζουν την εφηβεία.
Ακόμη, ο έφηβος αισθάνεται «άτρωτος» και μοιάζει να έχει κατά κάποιο τρόπο «άγνοια» του κινδύνου. Φυσικά αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κοινά στους εφήβους και δεν αποτελούν από μόνα τους παράγοντες κινδύνου για την υιοθέτηση εξαρτητικών συμπεριφορών. Πιθανά όμως να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στο να καταστεί πιο επιρρεπής ο έφηβος στον πειραματισμό με τις ουσίες, συνδεόμενα και με κάποια ψυχολογικά χαρακτηριστικά του, τα οποία χαρακτηρίζονται από η έλλειψη ανεξαρτησίας, την έλλειψη αυτοπεποίθησης , την έλλειψη αυτοεκτίμησης , την έλλειψη προσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων και τέλος την επιθετικότητα , την παραβατικότητα και την εμπλοκή με τον νόμο.
Η ουσιοεξάρτηση στην εφηβεία αποτελεί λοιπόν ένα πολυδιάστατο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο όσον αφορά τους αιτιολογικούς της παράγοντες. Χαρακτηριστικά του μακρο-κοινωνικού περιβάλλοντος, αλλά και του μικρο-κοινωνικού, σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά του ατόμου, δημιουργούν το έδαφος, δεδομένων συγκυριών και συνθηκών να εμφανιστεί και να εγκατασταθεί το φαινόμενο της εξάρτησης.
Απάντηση στο πρόβλημα της ουσιοεξάρτησης αποτελεί πρόληψη.
Η πρόληψη βέβαια , δεν είναι δουλειά της πολιτείας ή των ειδικών αλλά αφορά τον τρόπο και το σκοπό της ζωής όλων μας. Αφορά , τη συνολικότερη στάση απέναντι στον εαυτό μας , τους συνανθρώπους και το θεϊκό στοιχείο της ύπαρξης μας. Αφορά , το ερώτημα που τίθεται στον 21ο΄αίώνα , και είναι το ερώτημα της ανθρωπολογίας. Ποιος είναι ο άνθρωπος; Σε τι μπορεί να ελπίζει; Τι μπορεί να γνωρίσει; Τι πρέπει να πράττει; Τι είδους άνθρωπο θέλουμε από την εκπαιδευτική και εν γένει την πολιτισμική εκπαίδευση; Αποβλέπουμε στον περίφημο οικονομικό άνθρωπο, που δρα εμπνεόμενος από την σκοπιμότητα και τον ορθολογισμό ή θέλουμε τον άνθρωπο που μετά από την περιαγωγή της ψυχής είναι ο ενεργός πολίτης , που δρα με δικαιοσύνη , αλήθεια , αγάπη και καλοσύνη;
