Η επικοινωνία και οι μορφές της
Το φαινόμενο της επικοινωνίας μελετήθηκε τόσο από τις επιστήμες του ανθρώπου όσο και από τις φυσικές επιστήμες. Το 1949 παρουσιάστηκε η μαθηματική θεωρία της επικοινωνίας των Shannon και Weaver η οποία επηρέασε τις εξελίξεις στην τεχνολογία, όπως και τις αντιλήψεις για την ανθρώπινη διάσταση της επικοινωνίας. Η επικοινωνία είναι μια διεργασία ψυχοκοινωνική σ την οποία μπορούμε να διακρίνουμε τρείς διαστάσεις. Η πρώτη αφορά την λειτουργία της επικοινωνίας σε σχέση με τον ίδιο τον εαυτό του ανθρώπου που επικοινωνεί , η δεύτερη αναφέρεται στην επικοινωνία η οποία στοχεύει στην ικανοποίηση των αναγκών του άλλου και η τρίτη αναφέρεται στη συνάντηση των προσώπων , στη μέθεξη και την κοινωνία μεταξύ τους.
Α. Η Αυτοκεντρική επικοινωνία
Η πρώτη μορφή μπορεί να χαρακτηριστεί ως αυτοκεντρική μια και η λειτουργία της απευθύνεται πρωταρχικά στον ίδιο τον εαυτό. Απευθυνόμενος στον άλλο εμπλέκεται προσωπικά , συν- κινείται , βιώνει τα συναισθήματα του , καλύπτει τις ανάγκες τις επιθυμίες και τα ενδιαφέροντα ενώ παράλληλα απευθυνόμενος στον εαυτό του μέσω του λόγου και της σκέψης διαμορφώνει και αναπτύσσει τον ψυχικό του κόσμο. Η σχέση με τον εαυτό και η επικοινωνία παρατηρείται σε δύο επίπεδα: Α) Στο επίπεδο της εκπομπής , μέσα από τις διεργασίες έκφρασης και της σημασίας για το ίδιο το άτομο , και Β) στο επίπεδο της λήψης , μέσα από τις διεργασίες αντίληψης του περιβάλλοντος και της σημασίας που αυτές έχουν για το φαινόμενο της επικοινωνίας.
Στο επίπεδο της ενδοψυχικής επικοινωνίας και έκφρασης παρατηρούμε ότι εξελίσσεται μια διεργασία εμβάθυνσης του εσωτερικού βιώματος, και παράλληλα συντελείται η διαδικασία εσωτερίκευσης, ιδιοποίησης και καλύτερης κατανόησης των βιωμάτων και των αντίστοιχων παραστάσεων μέσω της έκφρασης τους. Ο εγωκεντρικός λόγος δεν αποτελεί την έκφραση μιας ανώριμης συμπεριφοράς η οποία εγκαταλείπεται από το παιδί, καθώς περνά στην κοινωνικοποίηση της γλώσσας και της σκέψης , αλλά αποτελεί ενδοψυχική λειτουργία που εξυπηρετεί τις ανάγκες του οργανισμού για κατανόηση και εμβάθυνση του βιώματος , της σκέψης , των συναισθημάτων και των συγκινήσεων. Η επικοινωνία αυτή με τον ίδιο τον εαυτό επηρεάζεται τόσο από εξωτερικούς όσο και από εσωτερικούς παράγοντες . Οι εξωτερικοί αφορούν τα δεδομένα του εξωτερικού χώρου τα οποία το υποκείμενο προσλαμβάνει δια των αισθήσεων ( χρώμα, διαστάσεις, κίνηση), ενώ οι εσωτερικοί αφορούν τη σωματική και ψυχολογική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι οργανικές δυνατότητες και οι ανάγκες, οι επιθυμίες , τα ενδιαφέροντα , οι προσδοκίες και η κατάσταση της στιγμής διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο αισθάνεται και επικοινωνεί με τον ίδιο του τον εαυτό. Σύμφωνα με τον Goffman (στο Μπακιρζής, 2002), η ανθρώπινη επικοινωνία συντελείται μέσα σε ένα πλαίσιο και η επικοινωνία συντελείται μέσα από την πλαισίωση και την αναπλαισίωση των μηνυμάτων τόσο από τον πομπό όσο και από τον δέκτη. Η πλαισίωση αφορά τους κοινωνικούς ρόλους , και τις εικόνες μέσω των οποίων παρουσιαζόμαστε στους άλλους. Η εξωτερική εμφάνιση , η στάση του σώματος, οι εκφράσεις του προσώπου διαμορφώνουν την προσωπική και κοινωνική μας ταυτότητα χωρίς ωστόσο να ταυτίζονται με τον βαθύτερο μας εαυτό. Τα μηνύματα λοιπόν , τα οποία ο πομπός στέλνει διαμεσολαβούνται από τους κοινωνικούς ρόλους. Ο δέκτης προσλαμβάνοντας τα μηνύματα αυτά , προχωρά σε μια κατανόηση η οποία διαμορφώνεται μέσα από τις δικές τους παραστάσεις , κώδικες συμπεριφοράς , αξίες, σύμβολοποιήσεις και νοήματα. Έτσι , τα μηνύματα που δέχεται το υποκείμενο αναπλαισιώνονται και αποκτούν νέα σημασία μέσα από το δίκτυο των παραστάσεων του δέκτη. [1] Η θεωρία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης επιβεβαιώνει ότι τα μηνύματα και η κατανόηση τους επιτυγχάνεται από το ίδιο το άτομο. Το άτομο δεν είναι παθητικός αποδέκτης των μηνυμάτων του περιβάλλοντος του αλλά δυναμικός μετασχηματιστής , ο οποίος προσλαμβάνει τα μηνύματα και δημιουργεί την απάντηση του, όπως και τη δική του εικόνα για τον άλλο. Το υποκείμενο είναι πρόσωπο ή γίνεται πρόσωπο το οποίο συμμετέχει ενεργά στην διαμόρφωση του εαυτού και του κοινωνικού κόσμου. Το πρόσωπο είναι φορέας της ελευθερίας και της απροσδιοριστίας σε αναφορά με τον άλλο και δεν αποτελεί παθητικό αποδέκτη των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος. Μέσα από την προσωπική εμπλοκή συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση τόσο των προσωπικών του στάσεων όσο και στη διαμόρφωση του κοινωνικού κόσμου. Η κοινωνία, όπως και η ιστορία διαμορφώνονται μέσα από τις αναρίθμητες προσωπικές αποφάσεις. Η ενεργητική εμπλοκή του υποκειμένου ξεπερνά τις όποιες αντιστάσεις στην αλλαγή , τους φόβους και τις ανασφάλειες και δημιουργώντας νέα θετικά βιώματα το πρόσωπο παράγοντας νέο νόημα και σημασίες ξεπερνά την παθητικότητα , την αδιαφορία , την απάθεια και την επαναληπτικότητα που οδηγεί στο ψυχικό και πνευματικό θάνατο.
Β. Η Αλλοκεντρική επικοινωνία
Στη σχέση επικοινωνίας με τον εαυτό και τον άλλο η διεργασία είναι αμφίδρομη και μπορεί να λάβει χαρακτηριστικά είτε επικέντρωσης στον εαυτό και όπως είδαμε να έχουμε την αυτοκεντρική επικοινωνία, είτε να επικεντρωθεί στον άλλο , οπότε μιλάμε για αλλοκεντρική επικοινωνία. Η αλλοκεντρική εκπομπή αναφέρεται στον άλλο , και επηρεάζεται τόσο από τα χαρακτηριστικά του πομπού, όσο και από τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες του δέκτη. Η αλλοκεντρική λήψη επικεντρώνεται επίσης στον άλλο , και αφορά τα χαρακτηριστικά που ενδιαφέρουν και εκφράζουν τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις προσδοκίες του. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι η επικοινωνία δεν είναι ένα γραμμικό φαινόμενο στο οποίο ο πομπός καταφέρνει να επηρεάσει τον δέκτη μέσω της παντοδυναμίας του, αλλά διακρίνεται από μια σχέση αλληλεπίδρασης και ταυτόχρονης λήψης και εκπομπής. Έτσι, είτε πρόκειται για επικοινωνία που στοχεύει στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης , είτε για επικοινωνία που στοχεύει στα διαμόρφωση των μαθητών στ ο σχολείο, είτε για οποιαδήποτε μορφή επικοινωνίας, αφού σύμφωνα με τον Bateson G., «Δεν μπορούμε να μην επικοινωνούμε», η επικοινωνία εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά του πομπού και του δέκτη. Θα πρέπει να εξετάσουμε λοιπόν , τους παράγοντες που διευκολύνουν και λειτουργούν προς την κατεύθυνση της αλληλεπίδρασης , της μάθησης και της ανάπτυξης. Οι έρευνες του C. Hovland (στο Μπακιρτζής 2002), δείχνουν ότι τα χαρακτηριστικά του πομπού που επηρεάζουν θετικά τον δέκτη , οδηγώντας σε αλλαγή αντιλήψεων και στάσεων είναι : η φερεγγυότητα, η τιμιότητα, η σοβαρότητα , η φιλική , χαρούμενη και με κατανόηση διάθεση. Επιπλέον , σύμφωνα με τον Lewin, K. το ύφος της ηγεσίας επηρεάζει τις λειτουργίες της αλλαγής διαμέσου της επικοινωνίας. Το δημοκρατικό ύφος ηγεσίας , διευκολύνει την ενεργό συμμετοχή και προκαλεί θετικά συναισθήματα και διάθεση συνεργασίας παράλληλα με την μείωση του άγχους και της επιθετικότητας. Αντίθετα , το αυταρχικό ύφος ηγεσίας , το οποίο δεν επιτρέπει τις πρωτοβουλίες και τη συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων προκαλεί αύξηση επιθετικότητας και του ανταγωνισμού , μειώνοντας το ενδιαφέρον για τη συμμετοχή στη συλλογικότητα. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι αλλαγές που προκαλούνται σε στάσεις και αντιλήψεις διευκολύνονται μέσω έμμεσων, παρά άμεσων παρεμβάσεων , οι οποίες να είναι σχεδιασμένες με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η συμμετοχή των ενδιαφερομένων στη διαδικασία της αλλαγής καθώς και να αναγνωρίζεται η ελευθερία , η επιλογή και η δυνατότητα αυτοδιαχείρισης από τους συμμετέχοντες . Η ανάπτυξη του εαυτού , η οργάνωση του εσωτερικού ψυχικού κόσμου, η κατάκτηση του αισθήματος της αυτοδυναμίας και της δημιουργικής ικανότητας, ο διαχωρισμός του έξω από το μέσα συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση του προσώπου και αποτελούν το στόχο της αλλοκεντρικής επικοινωνίας σε μια διαδικασία μάθησης. Το ενδιαφέρον για τον άλλο δεν είναι πάντα δεδομένο αλλά αποκτάται και καλλιεργείται μέσω της επικοινωνίας, του μοιράσματος και της ανταλλαγής. Η εμβάθυνση των προσωπικών και οικογενειακών σχέσεων , δεν είναι μόνο υπόθεση διαίσθησης , αγάπης και ενδιαφέροντος αλλά υπόθεση μάθησης, καθώς η επικοινωνία όπως και η ζωή μαθαίνονται καθημερινά από όλους. Η σημασία της επικοινωνίας είναι μεγάλη για την διαμόρφωση και ανάπτυξη του παιδιού , και έχει σημασία να αναγνωριστούν τα χαρακτηριστικά εκείνα που διευκολύνουν την μάθηση , την επικοινωνία , την διαμόρφωση προσώπων ικανών να αυτοδιαχειρίζονται τις σχέσεις τους , να ζουν και να συμμετέχουν θετικά και εποικοδομητικά στον κόσμο. Ο τρόπος αυτός της επικοινωνίας που έχει ολιστικό περιεχόμενο , καθώς αφορά τον εαυτό και τον άλλο συμβάλλει στη μάθηση και την ανάπτυξη καθώς ευνοεί και καλύπτει την βασική ψυχοκοινωνική ανάγκη του ανθρώπου να ανήκει σε μια ευρύτερη κοινότητα. Επιπλέον , ξεπερνά τα όρια της απλής πληροφόρησης και αναφέρεται στο ίδιο το φαινόμενο της ζωής που βιώνεται δημιουργικά και θετικά μέσα από την καλλιέργεια των σχέσεων. Η προσέγγιση αυτή βέβαια, αποκτά μεγάλη σημασία σε μια διαδικασία απεξάρτησης αφού αφορά ολόκληρο τον εαυτό και συμβάλλει προς την απελευθέρωση του σε όλα τα επίπεδα. Αφού , οι σχέσεις είναι αυτές που δοκιμάστηκαν μέσα στη διαδικασία της εξάρτησης , οι σχέσεις είναι αυτές που θα επιτρέψουν το πρόσωπο να προχωρήσει προς την ελευθερία και την αποκατάσταση του αισθήματος της αυτοδυναμίας , της δημιουργικότητας και της κοινωνικής ενσωμάτωσης και αναφοράς. Προς την κατεύθυνση αυτή συμβάλλει και η ομόκεντρη επικοινωνία που θα εξετάσουμε στη συνέχεια
Γ. Η ομόκεντρη διάσταση της επικοινωνίας
Η ομόκεντρη διάσταση της επικοινωνίας αναφέρεται στη συνάντηση, τη μέθεξη , του μοιράσματος και της κοινωνίας. Φαίνεται ότι ξεπερνά οποιοδήποτε μοντέλο επικοινωνίας , το γραμμικό , το κυκλικό και το συστημικό που ορίζουν τις σχέσεις και τους τρόπους επικοινωνίας τόσο στα μηχανικά συστήματα όσο και στις ανθρώπινες σχέσεις και αναφέρεται στην ίδια τη ζωή που συντελείται μέσα από τη συνάντηση με τον εαυτό και τον άλλο. Πρόκειται για την εμπειρία της συνάντησης που χαρακτηρίζεται ιερή καθώς είναι μια εμπειρία δημιουργίας και αναδημιουργίας του εαυτού και του περιβάλλοντος. Αποτελεί τη βάση για μια αυθεντική εμπειρία μάθησης και αναγνωρίζεται σε διαφορετικές ιστορικές εποχές. Ο Σωκρατικός και Πλατωνικός παιδαγωγικός έρως , η φιλία του Αριστοτέλη, η χριστιανική αγάπη , η παιδαγωγική στάση του Κομένιου ή Αγάπη του Γιάσπερς ως προϋπόθεσης αναζήτησης της αλήθειας εκφράζουν την ίδια βασική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης και πραγματικότητας. Έτσι , η ομόκεντρη διάσταση της επικοινωνίας ξεπερνά και επεκτείνει το γραμμικό μοντέλο που όπως είδαμε εδραιώθηκε στις φυσικές επιστήμες , καθώς συμπεριλαμβάνει και το κυκλικό του Wiener R (1948), που αναφέρεται στην αρχή της ανατροφοδότησης και το οποίο επέκτειναν στον άνθρωπο οι ανθρωπολόγοι Bateson(1936) και Mead. Μ, υποστηρίζοντας ότι η προοδευτική εκμάθηση και εσωτερίκευση του κώδικα επικοινωνίας και της λειτουργίας του επιτρέπει την ενσωμάτωση του παιδιού στην κοινωνία. Επιπλέον , η συστημική προσέγγιση αναγνωρίζει ότι καθοριστικός παράγοντας σε ένα σύστημα σχέσεων είναι οι τρόποι επικοινωνίας και όχι τα ίδια τα πρόσωπα, καθώς κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά έχει επικοινωνιακή αξία και ότι πολλές δυσκολίες στη συμπεριφορά έχουν τη ρίζα τους στα προβλήματα επικοινωνίας.
Έτσι, σύμφωνα με την συστημική προσέγγιση η αλλαγή επιτυγχάνεται όταν αλλάξουν οι τρόποι επικοινωνίας και η οπτική γωνία με την οποία αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος το περιβάλλον του. Αναγνωρίζεται ακόμα, η σημασία των εσωτερικών λειτουργιών του συστήματος σε σχέση με το ευρύτερο περιβάλλον μέσα στο οποίο και το ίδιο ανήκει. Έτσι σε βασική ενότητα ανάγεται το σύστημα , που αποτελεί και το σημείο της μελέτης καθώς και το πεδίο μέσα στο οποίο συντελούνται οι αλλαγές. Ωστόσο , θα λέγαμε ότι η ομόκεντρη επικοινωνία ξεπερνά τα τεχνικά χαρακτηριστικά του συστήματος και αναφέρονται στην αγάπη , το ενδιαφέρον , τη συνάντηση ως γεγονότων που καθορίζουν τη ζωή του ανθρώπου και από τα οποία εξαρτάται η ύπαρξη του. Η αναίρεση της μοναξιάς , του ατομικισμού , της αδιαφορίας, του ανταγωνισμού δημιουργεί την εμπειρία της κοινότητας , την αναγνώριση της υποκειμενικότητας , της μοναχικότητας και όχι της μοναξιάς , της αυτοδιαχείρισης και όχι της εξάρτησης . αναγνωρίζει την αξία του προσώπου που ζει σε σχέση και αναφορά με τον εαυτό του , τον άλλο και το Θεϊκό στοιχείο της ύπαρξης του ανθρώπου.
*ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μπακιρτζής ,Κ.(2001) Επικονωνία και Αγωγή. Αθήνα : Gutenberg.
